The Lord of the Rings en de Turken

Wie kent de bekende trilogie van Tolkien niet? Vrijwel iedereen heeft of het boek dan wel de film tot zich genomen. Wat veel mensen echter niet weten zijn de beweegredenen en motivatiepunten van de bedenker Tolkien. Zelf beweerde hij zich vooral te baseren op volkse sprookjes zoals de Duitse dwergjes en de Engelse hobbits.

Nu beweert de Engelse historicus Noel Malcolm echter dat het boek van Tolkien begon als een anti-Turks propagandaverhaal. Hij baseert zich daarbij op linguïstische, geografische en historische overeenkomsten tussen de Turken en de wereld van Mordor. Zo beweert Noel Malcolm dat de gevreesde bloeddorstige wezens genaamd Uruk-Hai(1) gebaseerd zijn op Yörük. Yörük is het Turkse woord voor rondtrekkende Turkmeense stammen die ten tijde van het Osmaanse Rijk veelal als ruiters en reservetroepen werden gebruikt. Zo ook tijdens het beleg van Constantinopel (het latere Istanbul) in 1453, waar Yörük-regimenten aanwezig waren. Malcolm wijst erop dat het Turkse woord 'Yörük' in het Engels uitgesproken wordt als 'Yuruk', wat gemakkelijk verbasterd kan worden tot 'Uruk'.(2)

Verder wekken ook de volgende namen (zoals Ugluk, Orcs en Saruman) de verwachting dat er iets Turks heeft meegespeeld bij het bedenken van dit verhaal. De leider van de Uruk-Hai-troepen is Saruman, wat zeer overeenkomt met de Turkse staat Saruhanoğulları Anadolu Beyliği. Deze is gesticht door niemand minder dan Saruhan, slechts één letter verschil met Saruman. De Saruhanoğulları, wat letterlijk 'de zonen van Saruhan' betekent, hadden een gebied rond het huidige Manisa in hun macht en waren zo een niet al te verre buur van de Byzantijnen. Verschillende eilanden voor de kust van Saruhanoğulları waren in Byzantijns bezit en ook nadat de Osmaanse troepen de Saruhanoğulları Anadolu Beyliği veroverden (in 1390) bleef het gebied bekend staan als 'Saruhan'. Een direct verwijzing naar Saruman van The Lord of the Rings, aldus kenners. Onder het Osmaanse Rijk werden veel toekomstige leiders naar Saruhan gestuurd om daar bestuurservaring op te doen in de stad Manisa, na enkele jaren kwamen de zonen van de Sultan terug en werd de meest bekwame gekroond tot Sultan. De term Orcs zou afkomstig zijn van de tweede Osmaanse Sultan Orhan Gazi (1281-1360), zijn naam wordt in het Engels namelijk geschreven als 'Orchan Ghazi' en dus uitgesproken als 'Orc-han'.(3)

Geografisch wordt de Engelse historicus Noel Malcolm bijgestaan door de Australische historicus David Bofinger door de vergelijking tussen Mordor en het Byzantijnse Rijk door te trekken. Zo zouden de Engelse hobbits in het mooie plattelandse noordwesten wonen terwijl de Duitse dwergen meer in het zuiden wonen tussen onherbergzaam gebied. De edele Saksen wonen in het midden (Rohan in het verhaal) terwijl de belegerde stad in het zuidwesten ligt. De brute wrede wezens komen uit het verre oosten, een vergelijking die gezien de kaart van Europa inderdaad grotendeels overeenkomt. De belegerde stad zou Constantinopel uit 1453 zijn, terwijl de bloeddorstige wezens uit het oosten de Turken zouden moeten voorstellen. De troepen die de belegerde stad binnen The Lord of the Rings te hulp schieten tegen de Uruk-Hai, Orcs en Saruman zouden dus te vergelijken zijn met de kruistochten in de vijftiende eeuw tegen de Turken. Helaas gaat hier de vergelijking niet op gezien het feit dat de kruisvaarders een verpletterende nederlaag moesten verduren tegen de Osmaanse Turken. In het verhaal van Tolkien verslaan echter de te hulp geschoten troepen de Uruk-Hai wel en wordt de belegerde stad ontzet. Hier is er dus geen continuïteit met de werkelijkheid, voor zover dat eerder wel het geval was.

Bofinger gaat zelfs nog een stuk verder door te stellen dat belangrijke elementen binnen de tijdslijn van Modor overeenkomen met de werkelijke Turks-Byzantijnse wereld. Zo zou het werkelijke Rome opgericht zijn door Trojanen die gevlucht zijn na de verovering van Troje door de Grieken. In de fantasiewereld van Tolkien waren er vluchtelingen uit Numenor die verder trokken naar Andor-Gondor. Maar ook de tweedeling van het Romeinse Rijk in een West-Romeins en Oost-Romeins (het latere Byzantijns Rijk) rond de vierde eeuw na Christus was volgens historicus Bofinger inspiratie om de tweedeling van Andor-Gondor in een noord en oost te splitsen in de tweede tijdsperiode van The Lord of the Rings. De grootschalige volksverhuizingen naar Europa door de Franken, Goten, Vandalen, opgejaagd door de Turkse Hunnen vanaf de vijfde eeuw na Christus, worden in het verhaal weergegeven door de inname van Angmar door de Cardolan en Arthedian. In de derde tijdsperiode is er in Andor-Gondor sprake van een grote ramp in het oosten door het verlies van rivierenland Ithilien en Ephel Duath (de Shadow Mountains) aan de Orcs van Mordor. Dit is volgens historicus David Bofinger te vergelijken met de nederlaag van de Byzantijnen tegen de Seldjoekse Turken op de bergachtige gebieden van Manzikert (of Malazgırt), vlakbij meer Van in 1071.

De grote belegering in het verhaal zou volgens historicus Noel Malcolm ook grote overeenkomsten met de belegering van Constantinopel in 1453.(4) De Britse Daily Mail Newspaper zorgde voor bijval door te claimen dat de kaart van Middle Earth (de wereld van Tolkien, waar The Lord of the Rings zich afspeelt) precies past op de kaart van Europa. Het artikel van Daily Mail heette 'Tolkien’s Orc Lokum', lokum is een zoete typisch Turkse delicatesse gemaakt van gedroogd fruit, en gaf de volgende voorbeelden: “als men de landkaart van Europa precies bovenop de landkaart van Middle Earth zet, kan men zien dat de begroeiing, klimaat en leefgebied van bepaalde diersoorten exact overeenkomen. Zo ook dat Mordor, het domein van de slechte Dark Knight Sauron en zijn tovenaar Saruman, geografisch gezien overeen komt met het huidige Turkije. Niet alleen qua locatie, beiden in het oosten, maar ook qua omvang en grenzen.”

Naast Mordor zou de taal van de Orcs ook grote overeenkomsten hebben met het Turks, denk daarbij onder andere aan de eerder gegeven voorbeelden van namen door Malcolm. Het slavenvolk dat rondom de Nurnen Zee leeft, zou volgens de Daily Mail te vergelijken zijn met de onderdanige, doch loyale Osmaans-Turks Armeniërs bij meer Van. Verder zou Pelargir overduidelijk Byzantium zijn terwijl de hoofdstad van Gondor, Minas Tirit, Venetië zou moeten uitbeelden. Deze theorie komt dus grotendeels overeen met de teksten van historicus Noel Malcolm.(5) In praktijk lijkt het echter meer een sterk staaltje anti-Turkse propaganda die alleen serieus genomen worden door felle ultranationalistische Grieken. Zij concluderen namelijk nogal kort door de bocht dat als de slechteriken Turken zijn, de goede personages in het verhaal Grieken moeten zijn daar Constantinopel en het Byzantijnse Rijk toen nog bestuurd werden door Grieken.(6)

Een frappant weetje hierbij is dat John Ronald Reuel Tolkien (1892-1973) zeer streng Rooms-katholiek was, en zelfs ultraconservatief was in zijn religieuze en politieke opvattingen. Hiernaast werd hij vaak beschuldigd van opzettelijk verborgen racisme en Eurocentrische elementen in zijn werk. Ook andere fantasieverhalen die onder grote invloed van Tolkien waren opgesteld vertoonden soortgelijke kenmerken van Eurocentrisme en anti-Turkse sentimenten. Zo heten de slechteriken in het tevens ook driedelige fantasieverhaal The Golden Compass, simpelweg 'Tartars' wat erg dicht tegen de Turkse Tataren-stam aanzit. De Turkse Tataren, die voornamelijk bekend werden door hun rooftochten tot diep in Europa onder leiding van Djenghiz Khan en zijn volgelingen, werden angstvallig ook wel 'Ex Tartaro' genoemd door de Latijnssprekende Kerk in Europa. Dit betekende vrij vertaald “diegene [die gekomen zijn] uit de Hel”. Verder waren de Centraalaziatisch-Turkse kenmerken van de Tartars ook erg duidelijk in de verfilming van The Golden Compass doordat ze allemaal amandelvormige spleetogen hadden.

Hiermee wil ik echter niet de zaken voordoen als een grote anti-Turkse hetze opgezet door Tolkien, ik ben in dit geval slechts de doorgeefsluis van de theorieën van mede-historici zoals Noel Malcolm en David Bofinger. Niks meer en niks minder.

Armand Sağ

15 januari 2009

© Armand Sağ 2009