De voortdurende onrust in Turkije

Er zijn al enkele dagen voorbijgegaan sinds mijn artikel over de Gezi Parkı protesten in Istanbul. In mijn artikel 'De commotie rondom Gezi Parkı in Turkije' verhaalde ik vooral over de protesten in Istanbul en de achtergrond daarvan.[1] Recente informatie heeft mij doen besluiten dat de protesten in andere delen van Turkije langzaamaan een ander karakter krijgen dan die in Istanbul.

In Istanbul ging het vooral om onvrede tegen de plannen rondom Gezi Parkı, waarbij de houding van Recep Tayyip Erdoğan olie op het vuur gooide. Hij weigerde namelijk enige concessies te doen en stuurde de politie op de protesterende burgers af om ze hardhandig uit elkaar te slaan. Ook de uitspraak van Erdoğan dat hij "toch zijn bouwplannen om Gezi Parkı te slopen en daar een gebouw te doen verrijzen, zou doorzetten", jaagde veel burgers tegen hem in het harnas, mede omdat er een rechterlijke uitspraak was die Erdoğan gelastte de sloopwerkzaamheden per direct te stoppen. Na ruim 11 jaar bewind van de AKP, waar Erdoğan de partijleider van is, leek het alsof de AKP-leider gecorrupteerd was door macht en zichzelf boven de wet zag. Erdoğan had namelijk de Turkse verkiezingen in de afgelopen jaren steevast met een overweldigende steun gewonnen, genoeg om een regering te vormen zonder coalitiepartner.

Toch zijn de protesten in Turkije geenszins te vergelijken met de Arabische Lente omdat het volk niet demonstreert tegen de regering in zijn totaliteit maar uitsluitend tegen Erdoğan wegens zijn machtsmisbruik van de laatste periode. Het volk scandeert volmondig dat ze de principes van de republiek en de waarden van Atatürk blijven steunen. De kern van de Turkse regering blijft dan ook onaangetast omdat de protesten zich daar totaal niet op richten; de kritiek richt zich op oppervlakkige problemen zoals de invulling van het (in de ogen van de demonstranten voor de rest als prima beoordeelde) regime. De protesten zijn dan ook niet zozeer gericht tegen het regime, dus alle regerende ministers en ambtenaren, maar slechts tegen Erdoğan en de politiecommandanten die de laatste tijd te hardhandig hebben opgetreden. Het protest is in vergelijking met de Arabische Lente dan ook veel kleinschaliger. Dat is deels ook terecht omdat Erdoğan via een eerlijke democratische weg is verkozen en gaandeweg (na ruim een decennium moeiteloos steevast herkozen te worden) dictatoriale trekjes is gaan vertonen, volgens velen omdat zijn succes hem naar zijn bol gestegen was.

Dit is Erdoğan ook binnen de AKP op fikse kritiek komen te staan, vooral Abdullah Gül en partijgenoot Ertuğrul Günay hekelden openlijk de houding van Erdoğan naar de protesterende burgers toe.[2] De protesten van de Turkse president Abdullah Gül komen onverwacht omdat hij zelf ook uit de AKP afkomstig is en altijd trouw was aan Erdoğan.[3] Het zou te maken kunnen hebben met de plannen van Erdoğan om een nieuwe functie te creëren in Turkije door het premierschap en het presidentschap samen te voegen.[4] Hierdoor zou premier Erdoğan, die er geen geheim van heeft gemaakt dat hij deze nieuwe functie zal opvullen, in wezen de functie van Gül overnemen en hem buiten spel zetten. Met oud-AKP-parlementariër Abdüllatif Şener, die met ruzie vertrok uit de AKP, kwam ook nog het verwijt dat Erdoğan binnen de AKP met de ijzeren vuist regeert; net zoals hij nu ook hard optreedt tegen de protesterende burgers.[5] Het vertrek van Erdoğan naar het buitenland, voor een staatsbezoek, en de interventie van Abdüllah Gül heeft de gemoederen in Istanbul weten te bedaren. De politie heeft zich teruggetrokken van het Taksimplein in Istanbul, waar de protesten zijn overgeslagen naar feestvieringen. Het plein staat nu vol met dansende en hapjesetende mensen.[6] De sfeer is daar nu vrolijk en plezierig.

Echter, in de steden Ankara en Izmir is de situatie nog steeds erg cruciaal met een zeer gewelddadig optredende politie. Waar in Istanbul de politie protesterende burgers met een megafoon vriendelijk verzoekt op het plein te blijven, wordt in Ankara en Izmir nog steeds massaal geweld gebruikt door dezelfde politie.[7] Waar demonstranten in Ankara eerder hun steun uitspraken voor de protesten in Istanbul, zijn het nu de mensen in Istanbul die zingen over hun steun aan Ankara.[8] De situatie in Ankara lijkt nu zelfs erger dan aanvankelijk in Istanbul. Gesprekken met ooggetuigen in Ankara en Izmir komen steeds op hetzelfde neer: de politie gebruikt dermate excessief geweld dat de protesterende mensen uit trots wraak willen na het incasseren van een dergelijk pak slaag. Hiermee ontstaat de indruk dat er in Turkije een probleem bestaat omtrent 'politiegeweld'. Dat is echter niet het geval; er is in Turkije een algemeen wijdverspreid probleem omtrent geweld, niet alleen omtrent politiegeweld. Dit wordt duidelijk als bijvoorbeeld een buschauffeur hardhandig een wanbetaler uit zijn bus zet maar ook als een buspassagier hardhandig duidelijk maakt aan de buschauffeur dat hij de vorige bushalte wilde uitstappen. Het zijn dagelijkse taferelen in Turkije.

Het gebruik van geweld is in de Turkse samenleving een deel van het dagelijkse leven geworden, getuige spreekwoorden zoals 'eti senin, kemiği benim' (in de context van een vader die een leraar toestemming geeft zijn kind een corrigerende tik te mogen uitdelen: 'het vlees van is van jou, maar het bot van mij'). Een ander gehoorde uitspraak is: 'evde babanı, sokakta polisi, okulda öğretmeni, orduda komutanını, işte patronunu dinleyeceksin' (vrij vertaald betekent het dat je thuis jouw vader, op straat de politieagent, op school de leraar, in het leger jouw officier en op het werk jouw baas moet gehoorzamen). De aanwezigheid van andere culturen in de regio, waarbinnen geweld een zelfs nog grotere rol speelt in de samenleving en zelfs geaccepteerd wordt als normaal onderdeel van het dagelijkse leven zoals in de Arabische en Koerdische cultuur, doet de Turkse cultuur ook niet goed. Alhoewel Wilders graag zou willen concluderen dat het de islam is dat geweld propageert, lijkt dat niet aan de orde alhoewel het aannemelijk is dat het wel een rol speelt tezamen met vele andere verklaringen.

Nu is dit op geen enkele wijze een bagatellisering van het immense politiegeweld wat heeft plaatsgevonden, en nog steeds plaatsvindt. Het geeft echter wel aan dat het een groter probleem is dan alleen bij de Turkse politie. De beelden van politiegeweld zijn echter wijdverspreid. Zo zijn er beelden van politieagenten die schijnbaar willekeurige burgers, die nietsvermoedend bij de bushalte op de bus staan te wachten om naar hun werk te gaan en niks met de protesten te maken hebben, onverwachts met een waterkanon aanvallen.[9] Aan de andere kant zijn er ook beelden van politieagenten die doodsangsten uitstaan omdat tijdens schermutselingen hun dienstwapen is gestolen door relschoppers.[10] Deze agenten staan nu in de minderheid tegenover een menigte waarvan ze weten dat minstens één een doorgeladen wapen met echte kogels heeft.

Alhoewel de politie strikte regels heeft om geen rubberen of echte kogels te gebruiken en alleen maar traangas en peperspray mag gebruiken, is het voorstelbaar dat ze inzien dat de relschoppers zulke regels niet zullen hanteren. Deze stress wordt ook verklaard door een gesprek tussen enkele politieagenten en protesterende studenten, welke door middel van een verborgen camera is opgenomen door één van de studenten.

Een agent geeft aan al 66 uur achtereenvolgens te werken zonder een minuut slaap omdat de protesten alle beschikbare politiemankrachten nodig hebben.[11] Tevens kaart hij aan zo langzaamaan een hekel te krijgen aan de protesterende menigte wegens de stenen die hij naar zich geslingerd krijgt terwijl hij een ernstig tekort aan slaap heeft. De agent smeekt de studenten om naar huis te gaan zodat hij ook naar huis kan. De studenten beroepen zich echter op hun trots om niet te buigen voor geweld en de agent verklaart dat hij slechts zijn werk doet door orders op te volgen van zijn politiecommandant. Het is een emotioneel en hartverscheurend dialoog.

Maar het zijn niet de enige beelden, ook in Ankara zijn er beelden van een student die vriendelijk te woord wordt gestaan door politieagenten. Wel krijgt de student, luisterend naar de naam Özer Erdoğan, te horen dat "hij wist dat er problemen waren en dus niet verstandig is geweest door naar buiten te gaan".[12] De ramptoeristen lijken het werk voor de agenten moeilijker te maken omdat zij nu niet meer de ramptoeristen van de relschoppers kunnen onderscheiden. Eén agent geeft dit ook aan op de beelden: "Wij kunnen niet zien wie de provocateurs zijn, jullie moeten deze onderling vinden en aan ons bekend maken".

Het werk van de agenten wordt hiermee moeilijker maar het verklaart op geen enkele manier de beelden uit Ankara waarop politieagenten uit het niets een oudere man 's avonds laat van achteren neertrappen en mishandelen met wapenstokken.[13] Hiermee blijkt het enorme verschil tussen Istanbul, waar agenten zich teruggetrokken hebben, en Ankara waar agenten massaal het order hebben om pas terug te trekken als er niemand meer op straat is. Ook in Izmir doen vergelijkbare beelden de ronde, waarbij de beelden van met stokken bewapende jongeren shockeren.[14] De jongeren blijken in het kielzog van agenten protesterende jongeren ernstig te mishandelen. Alhoewel de gouverneur van Izmir meldde met man en kracht op zoek te zijn naar deze groep en ouders met klem adviseerde om hun kinderen binnen te houden, meldden internetgebruikers de leider van de groep te hebben geïdentificeerd.[15]

Volgens forumgebruikers zou de leider niemand minder zijn de voorzitter van de jongerenafdeling van de AKP, Ferhat Küpoğlu.[16] Dezelfde persoon die op twitter had gezegd dat na de sloop van Gezi Parkı in Istanbul, de beurt om gesloopt te worden zou vallen aan het mausoleum van Atatürk in Ankara: Anıtkabir.[17] Inmiddels heeft hij zijn ontslag ingediend.[18]

Het zet eigenlijk ook de toon voor de onrusten in Ankara en Izmir. Beide steden worden door Erdoğan gewantrouwd. Izmir werd al 'de stad van de ongelovigen' genoemd door Erdoğan waarbij hij doelde op de massale steun voor de strengseculiere oppositiepartij CHP in de stad.[19] Izmir is de stad waar de CHP al sinds het begin van de Turkse republiek in 1923 onafgebroken als eerste partij uit de bus komt. Het zou kunnen verklaren waarom de politie, op bevel van Erdoğan, daar zo tekeer gaat en waarom de inwoners van Izmir zo fel anti-Erdoğan zijn in hun protesten.[20] Een ooggetuige uit Izmir (uit privacyredenen alleen bekend als 'K.R.') verklaart dat de situatie erg gespannen is, vooral door de knokploegen die door de AKP ingehuurd lijken te zijn. Naast Ferhat Küpoğlu zouden dat vooral Oost-Anatolische en Koerdische knokploegen zijn. Vooral de laatste groep staat bekend om ook werk voor de terroristische PKK te verrichten, ook in Nederland waren deze knokploegen recent actief.[21]

Ankara is weer een geval apart. Met 17 universiteiten is de 5 miljoen inwoners tellende hoofdstad van Turkije een typische studentenstad. Het protest is dan ook vooral aangegrepen door studenten om hun ongenoegen duidelijk te maken. Twee ooggetuigen uit Ankara, een Britse Ph.D.-studente en een Nederlandse uitwisselingsstudente, gaven aan geen enkel studiegenoot te kennen die niet op straat was. Deze studenten lijken vooral tegen het recente alcoholverbod, waarbij alcohol niet verkocht mag worden in een straal van 100 meter van universiteiten, scholen en/of moskeeën, te protesteren. Veel universiteiten in Turkije verkopen binnen hun eigen campus vrijelijk bier of andere alcoholische dranken aan hun studenten. Ook mag er tussen 22:00 's avonds en 6:00 's ochtends geen alcohol meer verkocht worden met uitzondering van uitgaansgelegenheden.[22]

Alhoewel er gemiddeld maar 1,5 liter pure alcohol per inwoner per jaar wordt geconsumeerd in Turkije[23], drinkt maar liefst 76% van de studenten in Turkije regelmatig alcohol.[24] Het overgrote deel daarvan is bier, dit is namelijk met 20,5 liter per inwoner per jaar uitzonderlijk hoog. In Nederland wordt er ter vergelijking 9,4 liter pure alcohol per persoon per jaar gedronken, terwijl net geen 70% van de jongeren regelmatig drinkt.[25] Ook speelde in Ankara een incident in een metrostation, een grote rol in de escalatie van de protesten. Vorige week werd namelijk een jong zoenend stel door beveiligingscamera's opgemerkt waarna prompt een omroepbericht volgde waarin werd opgeroepen "geen onzedelijk gedrag te vertonen".[26] Uit protest verzamelden tientallen mensen zich bij het metrostation om daar massaal te zoenen. Nu is het onwaarschijnlijk dat de AKP een dergelijke wet heeft ingesteld, maar is het wel aannemelijk dat de beveiliger in kwestie moed heeft geput uit het feit dat de conservatieve AKP al 11 jaar aan de macht is in Turkije. Het is vooral dit oprukkend conservatisme waartegen de studenten en jongeren in Ankara zich verzetten. Symbolisch is er dan ook veel bier aanwezig tijdens de protesten.

Deze studenten zijn niet alleen linkse studenten maar van alle partijen. Zo bekent Özer Erdoğan op beelden van zijn verborgen camera dat hij niet studeert aan ÖDTÜ (een notoire linkse universiteit) maar juist aan Gazi, welke juist bekend staat als een nationalistisch-rechtse universiteit. Özer zegt dat hij "met trots een student is aan Gazi maar toch wil meedoen aan de protesten". De massale aanwezigheid van studenten in Turkije heeft ervoor gezorgd dat in essentiële deelgemeenten in Ankara, zoals Çankaya en Yenimahalle, de CHP overweldigende steun heeft. Beide stadscentra van Ankara, Ulus en Kızılay, liggen in de deelgemeente Çankaya. In Kızılay staat het plein bij de kruising tussen de straten Karanfil en Yüksel al decennialang bekend om de linkse demonstranten die daar dagelijks in het hart van het winkelcentrum Kızılay staan. Het plein is dermate opgeëist door deze linkse studenten c.q. activisten dat de politie vrijwel nooit ingrijpt en er onlangs nog patriottistische studenten mishandeld werden op die plaats.[27] De mishandelde studenten hadden het namelijk gewaagd op die plaats geld in te zamelen van voorbijgangers voor Hocalı; een provincie van Azerbeidzjan wat al sinds 1992 door Armenië bezet wordt waardoor vele Azerbeidzjanen gedwongen werden te vluchten voor de etnische zuiveringen die uitgevoerd werden door Armeense soldaten volgend op hun bezetting van Hocalı. Omdat Azerbeidzjan en Turkije gezien worden als broederlanden met een sterk gelijkende cultuur en taal (vergelijkbaar met Nederland en Vlaams-België), is er een ultranationalistische groep Turken die pleit voor samenvoeging van de twee landen. Deze groep, de Grijze Wolven, was ten tijde van de Koude Oorlog ook fel anti-communistisch en dit is door veel linkse studenten nog niet vergeten. De linkse ÖDTÜ-studenten namen hierop recent wraak op de patriottistische studenten die vreedzaam geld aan het inzamelen waren voor Hocalı.

Toch lijken beide groepen nu samen te werken in de protesten tegen Erdoğan. Hun frustratie is ook deels tegen het Turkse kiessysteem waar het mogelijk is voor de AKP om met slechts 49,8% van de stemmen (een nipte minderheid), toch 60% van de zetels in het parlement te bezetten, oftewel een ruime meerderheid. De AKP heeft namelijk 326 van de 550 zetels. De Koerdische BDP heeft zelfs 36 zetels (of 6,5% van de stemmen) waar het conform de regels eigenlijk geen zetels zouden moeten hebben wegens de kiesdrempel van 10%. Dit verschil komt door het gebruik van de D'Hondt-methode voor het tellen van de stemmen in Turkije, waarbij restzetels en blanco stemmen naar de grootste partij gaan.

Toch zijn er ook lichtpuntjes aan de protesten in Turkije[28], zoals politieagenten die uit solidariteit met de protesterende menigte Turkse Atatürk-vlaggen[29] en/of armbandjes[30] met zich meedragen. Ook is er een foto van een Turkse motoragent die te midden van een menigte staat en vrolijk meeklapt.[31] Uiteraard is er ook een keerzijde, zo ontpopt de eerdergenoemde Özer Erdoğan zich tot een expert in traangasbuizen en peperspray doordat hij alle soorten al geïncasseerd heeft. Door de geur kan hij inmiddels al de soort vaststellen, iets wat de ernst van de zaak goed weergeeft. Daarnaast zijn er veel onwaarheden, zoals dat agenten het levensgevaarlijke 'agent orange'-gas gebruiken terwijl Turkije deze chemische stof niet eens bezet, en manipulaties.[32] Zo zijn er beelden van agenten in Izmir die op het eerste oog willekeurig een man in het bijzijn van zijn echtgenote mishandelen. Later bleek echter dat de man, ondanks herhaaldelijke waarschuwingen, agenten herkenbaar in beeld probeerde te brengen met zijn smart phone.[33] Volgens agenten om hen te identificeren en op een later tijdstip wraak te nemen door ze op hun privéadres op te zoeken.

Inmiddels zijn er geruchten dat agenten uit andere regio's van Turkije opgeroepen zijn om naar Ankara te komen. Dit omdat het hoofdkantoor van de AKP in Ankara is en natuurlijk ook omdat Ankara een symbolische waarde heeft als hoofdstad van Turkije. De regering lijkt er daarom gericht op om de stad weer snel onder controle te krijgen. Andersom zijn er berichten dat ongeveer 1000 betogers de politie in Ankara blijven uitdagen en provoceren.[34] Het gevaar dat het leger zich ermee bemoeit, lijkt klein. De hoge officieren zijn door Erdoğan opgepakt op verdenking van 'terreur' en de nieuwe bevelhebbers zijn veelal trouwe Erdoğan-aanhangers. Zo staat er op de website van de Turkse Strijdkrachten geen enkel nieuwsbericht over de nu al ruim een week voortdurende onrusten in Turkije.[35]

Andere belangrijke ontwikkelingen zijn het feit dat de betogers nu al meermaals niet hebben geaccepteerd dat sympathisanten van de terroristische Koerdische organisatie PKK meedoen met de protesten. Dit werd duidelijk toen betogers op het Taksimplein in Istanbul bijna een groep betogers te lijf gingen toen zij vlaggen en posters van terroristenleider en PKK-oprichter Abdullah Öcalan te voorschijn haalden.[36] Het kwam ze op luid boegeroep en gefluit te staan. De groep werd afgeschermd van de massa en alleen door toedoen van omstanders konden de twee groepen uit elkaar gehouden worden.[37] De analyse van Zihni Özdil dat "Koerden thuis blijven", slaat dan ook alle planken mis en geeft aan hoe verkeerd hij de situatie inschat.[38]

In werkelijkheid ontwikkelen de protesten in Turkije zich niet langs etnische termen maar langs politieke ontevreden onder studenten waarbij het zwaartepunt nu is verschoven van Istanbul naar Ankara en in mindere mate Izmir. Het is jammer dat dit in de Nederlandse media nog steeds niet terugkomt. In mijn vorige artikel hekelde ik de houding van de Nederlandse media om geen wetenschappers maar Turkse Nederlanders uit te nodigen die simpelweg uitgenodigd worden vanwege hun Turkse naam en afkomst. De organisatoren van de protesten in Nederland (minstens zes demonstraties verspreid over Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Eindhoven) kunnen namelijk uitleggen wat er gebeurd is. Hetzelfde geldt voor gedegen wetenschappers, desnoods van Turkse komaf, maar deze worden helaas niet geraadpleegd. Dat terwijl we er in Nederland genoeg hebben met cultureel antropoloog Dr. Sinan Çankaya[39], turkoloog Drs. Tonyukuk Ersoy MA[40] en Drs. Günay Uslu van de Universiteit van Amsterdam[41]. In plaats daarvan krijgen we de Turks-Nederlandse romanschrijver Özcan Akyol, weliswaar een interessant verschijnsel, om op kosten van het normaliter serieuze discussieprogramma 'EenVandaag' naar Istanbul te reizen en zijn analyse te geven.[42] Het blijft echter onduidelijk waarom een romanschrijver, die aangeeft niet bekend te zijn met Istanbul, een politiek fenomeen zou kunnen verklaren.[43] Het geeft aan dat zelfs serieuze praatprogramma's, die eigenlijk een gedegen wetenschappelijke onderbouwing dienen te geven van de situatie, zich liever bedienen van oppervlakkige verslaggeving.

Want behalve de provocerende acties van enkele marginale PKK-groepen, is de situatie in Istanbul rustig. In de rest van Turkije lijkt men het harde politieoptreden toe te schrijven aan Erdoğan, ook door Erdoğan-aanhangers. Dit is dan ook één van de belangrijkste redenen waarom er geen massale tegendemonstraties zijn van Erdoğan-aanhangers zijn. Dit zou je namelijk wel verwachten van een partij die met overweldigende stemmen de Turkse verkiezingen had gewonnen. Ook de oproep van Erdoğan om "1 miljoen Erdoğan-aanhangers te zullen mobiliseren tegenover de 100.000 anti-Erdoğan-aanhangers" heeft niet geholpen.[44] Niet meer dan enkele tientallen mensen uit de strengconservatieve hoek kwamen op de oproep af, waardoor duidelijk is dat ook zij (de Erdoğan-aanhangers) het aanvankelijke optreden van Erdoğan niet goedkeuren.[45] Waar men wel sympathie voor heeft, en waar ook massaal steun voor verleend wordt, zijn de oproepen om de politieagenten niet langer aan te vallen. Deze oproep is gericht aan de demonstranten en lijkt deze groep te willen bewegen de politieagenten niet meer uit te dagen. Veel facebook- en forumgebruikers hebben een logo van de Turkse politie geplaatst uit solidariteit.

Het feit dat er maar weinig steun is voor Erdoğan, en dat Erdoğan nu zelfs kritiek krijgt vanuit zijn eigen AKP, lijkt de protesten snel ten eind te zullen brengen. De volgende verkiezingen zullen waarschijnlijk Erdoğan afstraffen maar de AKP, wegens hun tijdige kritiek op hun eigen partijleider, toch weer naar een overwinning leiden. Waarschijnlijk zal de CHP, en wellicht andere kleinere linkse partijen, hierbij toch een kleine overwinning boeken door stemmen af te snoepen van de AKP. Hiermee zal de AKP misschien een coalitie moeten vormen, wat weer een eerste stap zal zijn naar een volwaardige democratie in Turkije.

Armand Sağ

4 juni 2013

© Armand Sağ 2013